چه چیزی محتوای خواب و رویاهای ما را شکل می دهد؟

آیا تا کنون به این فکر کرده اید که محتوای رویاهای ما از کجا می آید؟ اکثر افراد تصور واضحی از اینکه چه چیزی این محتوا را شکل می دهد ندارند. روانکاوان از دیرباز توجه عمده ای به مسئله خواب داشتند و اهمیت ویژه ای برای آن قائل بودند. به خصوص فروید، روانکاو اتریشی، از جمله اولین افرادی بود که مقوله خواب در روانکاوی را بسیار جدی بررسی کرد و آن را راهی برای نفوذ به ذهن ناهشیار معرفی کرد. حتی او از “تحلیل رویا” به عنوان روشی برای درمان استفاده می کرد؛ به این صورت که از درمانجو می خواست رویدادهایی که در رویاهایش اتفاق افتاده است را برای وی نقل کند و او می کوشید تا معنی این رویاها را از محتوای آنها و از تداعی های درمانجو، تعبیر کند. فروید با این تکنیک به ذهن ناهشیار افراد وارد می شد و سعی می کرد سرنخ هایی از آرزوها و امیال دوران کودکی آنها به دست آورد.

روانکاوان اولین نظریه پردازان خواب

از آن دوران به بعد، محققان وقت زیادی صرف کرده اند که بفهمند چرا انسان ها خواب می بینند و منشا این خواب ها کجا هستند. رویکرد های درمانی گوناگونی به خواب و مسائل خواب پرداخته اند اما همانطور که گفته شد روانکاوان اولین کسانی بودند که به مسئله خواب پرداختند. روانکاوان، روانشناسان و روان پزشکان زیادی در سرتاسر دنیا با بررسی خواب های افراد به نتایج جالبی دست یافته اند. آنها با در نظر گرفتن سن، جنسیت، و ویژگی های شخصیتی، محتوای خواب هر یک از افراد را به دقت بررسی و طبقه بندی کرده اند و در این بین به یافته های جدیدی دست پیدا کرده اند، که در ادامه به توصیح یکی از محبوب ترین آنها می پردازیم.

فرضیه پیوستگی

یکی از محققان معروف در زمینه تحلیل محتوای خواب “کالوین هال” هست که با ارائه “فرضیه پیوستگی” توضیح جالبی درباره رویا و مفهوم آن ارائه می دهد. او می گوید محتوای رویاهای ما را اغلب تجربیات روزمره ما تشکیل می دهد. این تجربیات شامل طیف وسیعی از موارد می شود. برای مثال این تجربیات می تواند شامل رفتارهای آشکاری مثل: تعامل با اطرافیان، حرف هایی که می زنیم و کارهایی که انجام می دهیم باشد، و همچنین می تواند شامل رفتارهای پنهانی مثل: تفکرات، نگرانی ها، احساسات و عواطف ما باشد. همانطور که احتمالا حدس زده اید، رفتار های آشکار آنهایی هستند که نمود بیرونی دارند و بقیه قادر به مشاهده آن هستند اما رفتارهای پنهان در مغز ما اتفاق می افتند و اطرافیان نمی توانند آنها را ببینند. در واقع هال می خواهد بگوید محتوای رویاهای ما چیزی خارج از زندگی روزمره ما نیست. آرزوها و ترس هایی که افکار و عملکرد ما را در بیداری تعیین میکند، محتوای خواب ما را هم مشخص می کند.

ارتباط رفتار آشکار و پنهان با رویاها

شاید توضیح زیادی برای رفتار های آشکار و ارتباط آن با رویاهای ما لازم نباشد. حتما تجربه کرده اید، زمانی که در بیداری دوستان خود را بعد از مدت ها می بینید و شبِ بعد از آن هم خواب آنها را می بینید؛ یا اینکه قبل از خوابیدن یک فیلم سینمایی تماشا کرده باشید و در خوابتان هم چیزی شبیه محتوای آن فیلم را دیده باشید. اما توضیح درباره رفتارهای پنهان و ارتباط آن با رویاهای ما شاید کمی پیچیده تر باشد. شاید این را هم تجربه کرده باشید که در بیداری با شخصی به مشکل می خورید و بحثی بین شما در می گیرد اما شما نتوانید به علت آنکه بقیه شاهد بحث شما هستند یا به دلیل ویژگی های شخصیتی که دارید، آنچه را که در ذهن دارید به آن فرد بگویید. مثلا نتوانید اشکالی که او در کارش داشته را جلوی بقیه به رویش بیاورید و درنتیجه همه تقصیرها گردن شما می افتد. سپس، در شب بعد از این درگیری شما خواب می بینید که در حال بحث با همان فرد هستید و هر حرفی را که میخواستید بزنید را به راحتی بیان می کنید و در واقع تمام استرس و تنشی که داشتید را در خواب تخلیه می کنید. در این مثال، آن قسمتی از خواب شما که مربوط به بحثتان می شد، در واقعیت اتفاق افتاده بود و درنتیجه رفتار آشکار شما بود ولی آن قسمتی که شما داشتید حرف هایی که در دلتان مانده بود را می زدید، در واقعیت اتفاق نیفتاده بود و در نتیجه به رفتار پنهان شما بر میگردد. پس آن چیزهایی که گاهی در خواب می بینیم و از نظر خودمان کاملا بی ربط و بی محتوا هستند در واقع به رفتار پنهان ما که همان ترس ها، آرزوها، نگرانی ها و عواطف ما هستند برمی گردد.

معنای نهفته خواب

گاهی شنیده ایم که فردی می گوید من هر وقت در زندگی مشکلی برایم پیش می آید خواب پدر و مادرم را که در واقعیت از دست داده ام میبینم. آنها در خواب با من صحبت می کنند و سعی می کنند با دلداری دادن هایشان مرا آرام کنند. در واقع برداشت او این است که پدر و مادرش همچنان مراقب او هستند و در لحظات سخت به یاری او می آیند. اما در اصل این نیاز درونی خودِ فرد برای تنها نبودن است، نیاز به بودن افرادی مثل پدر و مادر که همیشه در این شرایط به او آرامش می دادند. پس این نیز به رفتار پنهان ما برمی گردد.

خواب دیدن راهکار مغز برای رهایی از اضطراب

مغز مکانیسمی دفاعی دارد که نمی گذارد شما بیش از حد تحت استرس و تنش قرار بگیرید، به خصوص استرس و تنشی که به شما آسیب بزند. در این حالت، یا باید این تنش به ضمیر ناخودآگاه فرستاده شود، یعنی جایی که شما دیگر به آن دسترسی مستقیم ندارید، یا باید به نوعی تخلیه شود. یکی از این راه های تخلیه، خواب دیدن است. زیرا در هنگام خواب ما به واقعی نبودن آن آگاه نیستیم و در نتیجه مکانی مناسب برای خارج کردن استرس ها و رهایی یافتن از آنهاست. در واقع این مکانیسم مغز راهی برای سالم نگه داشتن روان ما است. البته باید خاطر نشان کرد که خواب عملکرد های دیگری هم دارد که در اینجا تنها به نام آنها اشاره می کنیم. عملکردهایی از جمله: تثبیت حافظه، مدیریت عواطف، تسهیل یادگیری، حل مساله و…

استعاره در خواب

تحلیل و تفسیر همه خواب ها برای ما آسان نیست، زیرا در بعضی از آنها پدیده ای اتفاق می افتد که به آن “استعاره” می گویند. وقتی عاطفه منفی موجود در یک واقعه بسیار زیاد باشد، مغز آن را به شکل دیگری در خواب نشان میدهد زیرا اشاره مستقیم به آن حتی در خواب هم برای فرد استرس زیادی را به همراه دارد. این گونه خواب ها، حالت سمبلیک دارند، به این معنی که محتوای دیده شده در رویا شباهتی به واقعیت ندارد ولی در اصل اشاره به یک پدیده واقعی دارد که معمولا به خاطر بار منفی زیاد آن به صورت سمبلیک ارائه شده است. احتمالا هر فردی خواب سقوط کردن را حداقل یک بار دیده باشد، این نوع خواب مثال خوبی برای وجود استعاره در خواب است.

یک مثال خواب

پژوهشگران پی برده اند که هر گاه فردی خواب سقوط از ارتفاع را ببیند به این معنا است که آن فرد کنترل بعضی از امور زندگیش را از دست داده است و اعتماد به نفسش پایین آمده. مشابه خواب سقوط، خواب های دیگری هم هستند مثل: خواب طوفان، تحت تعقیب قرار گرفتن، و یا حضور در اجتماع بدون لباس که به این دسته از خواب ها، خواب های تکرار شونده گفته می شود و همگی استعاره از وجود یک مشکل در زندگی روزمره ما دارند. البته خواب هایی که شامل استعاره می شوند بسیار متنوع هستند و اینها تنها تعدادی از شناخته شده ترین ها هستند. برای مثال می توان خواب فردی که درباره پرتاب تقریبا ناموفق یک فضاپیما است را به نگرانی او درباره شروع موفقیت آمیز کار جدیدش نسبت دارد.

ویژگی های شخصیتی و ارتباط آنها با محتوای خواب در روانکاوی

تحقیقات اخیر نشان داده است که برخی از ویژگی های شخصیتی می تواند تعیین کننده محتوای خواب ما باشد. ویژگی ای که بیشتر از بقیه مورد توجه پژوهشگران و روانشناسان سلامت قرار گرفته است، ویژگی های درون گرایی و برون گرایی است. اولین بار یونگ، روانپزشک و روانکاو سوییسی، توجه ویژه ای به این نوع از تقسیم بندی شخصیتِ افراد نشان داد. به این صورت که معتقد بود انسان ها به دو دسته کلی درون گرا و برون گرا تقسیم می شوند و هر یک از این دو دسته، ویژگی های خاص خودشان را بروز می دهند. برای مثال، افراد درون گرا معمولا افرادی آرام، کم حرف، متفکر و منزوی هستند، در حالیکه افراد برون گرا علاقمند به برقراری روابط متعدد اجتماعی هستند و راحت تر درباره مسائل مختلف حرف میزنند.

ویژگی های خواب افراد درونگرا و برونگرا

تحقیقات انجام شده بر روی محتوای خواب افراد نشان داده است که این خصیصه ها نه تنها روی رفتار انسان ها بلکه در محتوای خواب افراد نیز تاثیرگذار هستند. برای مثال افراد درون گرا بیشتر از افراد برون گرا درباره اتفاق های گذشته خواب می بینند. در عوض، افراد برون گرا بیشتر احتمال دارد که خواب ببیند جای فرد دیگری هستند مثلا یک بازیگر. همچنین فعالیت های فیزیکی در خواب افراد برون گرا بیشتر دیده می شود؛ فعالیت هایی مثل بالا رفتن یا پریدن از ارتفاع. و اما هستند خواب هایی که در هر دو گروه به طور یکسان دیده می شوند، به عنوان مثال خواب پرواز، سقوط، جنگ و یا خواب هایی که در آنها ایده جدیدی به ذهن میرسد (همانطور که در بالا اشاره کردیم، بعضی خواب ها توانایی حل مساله و ارائه ایده ای نو را دارند).

پس همانطور که در این مطلب خواندید، می بینیم که اولا هیچ بخش بی معنی ای در رویاهای ما وجود ندارد. اگرچه همچنان علت وجود برخی رویاها برای محققان واضح نیست، مثل پرواز کردن در خواب، ولی پژوهش ها در حال کاوش های بیشتر برای حل این معما هستند. همچنین دریافتیم که عوامل مختلفی مانند آنچه که در روز بر ما گذشته است یا حتی عوامل ثابتی مثل ویژگی های شخصیتی می توانند بر محتوای خواب ما تاثیر بگذارند.

منابع

Khalil, R. (2016). Personality and dream content: are dreams, dreamer’s footprints?,International Journal of Community Medicine and Public Health, ۳(۳)

Schredl, M., & Hofmann, F. (2003). Continuity between waking activities and dream activities, Consciousness and CognitionI, ۱۲(۲), ۲۹۸-۳۰۸

Schredl, M. (2012). Continuity in studying the continuity hypothesis of dreaming is needed, International Journal of Dream Research, ۵(۱), ۱-۸

احتمالا این مقالات را دوست داشته باشید:

وسواس چیست و چه علائمی دارد؟ روانکاوی به مثابه یک تحلیل عمیق روانی