اضطراب چیست؟ (علائم، انواع، درمان و راهکار ها)
اگر بخواهیم به سوال اضطراب چیست پاسخ دهیم باید بگوییم اضطراب واکنش طبیعی و مشترک انسان به موقعیت‌ها یا افکار استرس‌زا است. به عبارت دیگر، اضطراب احساسی از نگرانی یا دلهره درباره مسائل آینده یا ناآشناست که همه ما گاهی آن را تجربه می‌کنیم. این حالت می‌تواند در مواقعی مفید باشد؛ مثلاً قبل از امتحان یا مصاحبه شغلی ممکن است کمی مضطرب شویم تا با هشیاری بیشتری عمل کنیم. اما اگر اضطراب زیاد و طولانی باشد که انجام کارهای روزمره را مشکل کند، می‌تواند نشان‌دهنده یک اختلال روان‌شناختی باشد.
انواع اضطراب
اضطراب انواع متفاوتی دارد و بستگی به علت و زمان بروز آن می‌تواند نام‌گذاری‌های گوناگونی داشته باشد. به طور کلی می‌توان اضطراب را به اضطراب طبیعی یا گذرا (مانند اضطراب کوتاه‌مدت قبل از یک رویداد مهم) و اضطراب شدید و مزمن که به آن اختلال اضطرابی گفته می‌شود، تقسیم کرد. مجموعه‌ای از اختلالات اضطرابی شناخته شده وجود دارند که هر کدام واکنش‌های ویژه‌ای را شامل می‌شوند. به عنوان مثال، اختلال اضطراب فراگیر (GAD) وقتی است که فرد درباره مسائل مختلف زندگی بیش از حد نگران باشد و در کنترل این نگرانی درمانده شود. این نگرانی‌ها گاهی حتی زمانی که دلیل خاصی برای نگرانی وجود ندارد هم ادامه دارند.
فوبیاها نیز دسته‌ای از اضطراب شدید هستند که به ترس‌های غیرمنطقی نسبت به اشیاء یا موقعیت‌های خاص می‌پردازند (برای مثال اختلال هراس با حملات پانیک ناگهانی مرتبط است). هر یک از این اختلالات علائم و درمان مخصوص خود را دارند.
تعریف اضطراب
در اصطلاح روانشناسی، اضطراب معمولاً به عنوان احساسی توصیف می‌شود که با تنش ذهنی و افکار نگران‌کننده همراه است و می‌تواند با تغییرات فیزیکی در بدن مانند افزایش ضربان قلب یا تعریق همراه باشد. وقتی که این احساس نگرانی و ترس شدید، مداوم و کنترل‌ناپذیر شود و کارکرد روزانه فرد را مختل کند، در اصطلاح به آن اختلال اضطرابی می‌گویند. به بیان دیگر، اضطراب به حدی می‌رسد که توان مقابلهٔ طبیعی فرد را از بین می‌برد و باعث بروز واکنش‌های افراطی می‌شود. انجمن روانشناسی آمریکا نیز اضطراب را احساسی از تنش ذهنی و افکار نگران‌کننده توصیف می‌کند که با علائم جسمی مانند افزایش ضربان قلب همراه است.
علایم اضطراب چیست؟
علائم اضطراب می‌تواند روانی یا رفتاری باشد. جنبه‌های روانی و احساسی اضطراب شامل افکار نگران و مداوم (مثلاً تفکر دائم درباره بدترین نتیجه‌های ممکن)، احساس بی‌قراری و ناامنی، عصبانیت بی‌دلیل یا حساسیت بیش از حد نسبت به موضوعات معمول است. فرد مضطرب به سختی آرامش می‌یابد و ممکن است در تمرکز روی کارهای روزمره مشکل داشته باشد. او غالباً در ذهنش یک سناریوی بدبینانه را مرور می‌کند و با کوچک‌ترین تغییر احساس خطر می‌کند. از طرفی، افراد مضطرب ممکن است دائم احساس خستگی کنند، بی‌خواب شوند و حتی ممکن است مشکلات جدی‌تری مانند از دست دادن اشتها یا انرژی را تجربه کنند. کنترل این افکار و احساسات برای آنان دشوار است و اغلب باعث می‌شود زندگی روزمره‌شان تحت تاثیر منفی قرار گیرد.
تاثیرات اضطراب بر زندگی
اضطراب مزمن می‌تواند تاثیرات گسترده‌ای روی کیفیت زندگی داشته باشد. اضطراب مداوم و طولانی‌مدت باعث می‌شود فرد زندگی عادی خود را کنار بگذارد و دایم در حالت آماده‌باش روانی باشد. این شرایط معمولاً توانایی‌های فرد را کاهش می‌دهد؛ برای مثال افرادی که اضطراب شدید دارند، ممکن است در انجام وظایف شغلی یا تحصیلی دچار مشکل شوند، روابط اجتماعی‌شان آسیب ببیند و بهره‌وری‌شان پایین بیاید. مطالعات نشان داده‌اند زندگی با اضطراب مزمن فشار جسمی و روانی زیادی وارد می‌کند؛ به‌طوری‌که مشکلاتی مانند خستگی مزمن، درد عضلانی و کاهش عملکرد سیستم ایمنی بدن را در پی دارد. اگر اضطراب به موقع درمان نشود، این فشارها می‌توانند منجر به بروز افسردگی، اختلال خواب مزمن و حتی مصرف مواد دخانی برای فرار از استرس شوند.
علائم فیزیکی اضطراب
اضطراب علاوه بر اثرات ذهنی، علائم جسمی نیز دارد که به دلیل فعال شدن سیستم عصبی «جنگ یا گریز» در بدن رخ می‌دهند. هنگام اضطراب، مغز هورمون‌های استرس مانند آدرنالین ترشح می‌کند و ضربان قلب و فشار خون افزایش می‌یابد تا بدن برای مقابله با تهدید آماده شود. در این حالت ممکن است تپش قلب، تعریق، لرزش دست‌ها یا پاها و تنگی نفس احساس شود. همچنین اضطراب می‌تواند باعث سرگیجه یا سردرد شود، معده‌درد یا حالت تهوع ایجاد کند و اشتها را تغییر دهد. برای مثال، فرد مضطرب ممکن است بارها احساس کند باید به دستشویی برود یا هنگام اضطراب شدید، دچار اسهال یا حالت تهوع شود. این علائم جسمی می‌توانند نشانه‌ای باشند که مغز و بدن در حال پاسخ به استرس هستند و باید جدی گرفته شوند.
اضطراب مزمن
اضطراب مزمن به حالتی گفته می‌شود که اضطراب بیش از شش ماه ادامه داشته باشد یا به طور مداوم در زندگی فرد وجود داشته باشد. معمولاً اختلال اضطراب فراگیر یکی از نمونه‌های شناخته‌شده اضطراب مزمن است. وقتی اضطراب مزمن می‌شود، تاثیرات آن بر بدن و روان تشدید می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند اضطراب مزمن سیستم عصبی، قلبی و گوارشی را تحت فشار قرار می‌دهد و می‌تواند باعث مشکلات خواب مداوم، تنگی نفس و خستگی دائمی شود. زندگی با اضطراب مزمن همچنین می‌تواند باعث احساس مداوم خستگی، سردرد طولانی‌مدت، تنش ماهیچه‌ای و ضعف سیستم ایمنی شود. در بلندمدت این فشارها می‌توانند سلامت جسمی را ضعیف کنند و ریسک بیماری‌های مزمن را افزایش دهند.
اضطراب مداوم
اضطراب مداوم نیز حالتی نزدیک به اضطراب مزمن را توصیف می‌کند. در این حالت، فرد به طور پیوسته احساس نگرانی می‌کند حتی وقتی شرایط عادی به نظر می‌آید. برای مثال ممکن است مدتی طولانی درباره موضوعی نگران باشد که هنوز اتفاق نیفتاده است یا در مورد شرایط معمولی نیز اضطراب داشته باشد. این اضطراب دائم باعث می‌شود فرد در افکار و احساساتش فرو برود و هر لحظه احساس خطر کند. در نتیجه علائم اضطراب (چه جسمی و چه روانی) شدت بیشتری می‌یابند و آرامش ذهنی فرد به کلی از بین می‌رود. اضطراب مداوم معمولاً شبیه اضطراب مزمن است و تا زمانی که عوامل استرس‌زای زمینه‌ای حل نشوند، ادامه دارد.
اضطراب موقعیتی چیست؟
اضطراب موقعیتی به اضطرابی اطلاق می‌شود که فقط در واکنش به یک موقعیت یا رویداد خاص ایجاد می‌شود. به عنوان مثال، ممکن است شخصی در مواجهه با امتحان مدرسه، سخنرانی در جمع یا پرواز دچار اضطراب شود؛ این اضطراب فقط محدود به همان موقعیت است و معمولاً پس از پایان موقعیت فروکش می‌کند. مقدار کمی اضطراب موقعیتی کاملاً طبیعی است و حتی مفید است، زیرا باعث می‌شود فرد با تمرکز بیشتر آماده مواجهه با موقعیت شود. اما اگر در چنین موقعیت‌هایی اضطراب بیش از حد باشد یا فرد از موقعیت‌های مشابه به شدت فرار کند، آن را نشانگر یک مشکل اضطرابی جدی می‌دانند. به بیان دیگر، اگر واکنش اضطرابی بر عملکرد شخص غلبه کند و پس از پایان موقعیت تداوم داشته باشد، باید به اختلال اضطرابی شک کرد.
تاریخچه اضطراب
تاریخچه اضطراب نشان می‌دهد که نگرانی و اضطراب از دیرباز در ادبیات پزشکی و فلسفه وجود داشته است. حکیمان یونان و روم باستان اضطراب را از سایر احساسات منفی متمایز می‌کردند و به عنوان یک حالت روحی طبیعی به آن نگاه می‌کردند. در دوره‌های بعد نیز دانشمندان و پزشکان، از جمله رابرت برتون در قرن هفدهم، اضطراب را بررسی و توصیف کردند. در قرن هجدهم، متخصصان اولیه روانپزشکی علائمی شبیه حملات پانیک و اختلال اضطراب فراگیر را زیر عنوان «پانوفوبیاها» طبقه‌بندی کردند. با تدوین سیستم‌های تشخیصی جدید در قرن بیستم (مثل DSM و ICD)، اضطراب به عنوان یک اختلال روان‌شناختی به رسمیت شناخته شد.
عوارض اضطراب
اگر اضطراب شدید یا مزمن باشد و به موقع درمان نشود، می‌تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد. یکی از بارزترین عوارض روانی، افزایش ریسک افسردگی است؛ چرا که نگرانی مداوم و استرس فراوان می‌تواند روحیه فرد را به شدت پایین آورد. همچنین اضطراب مزمن با اختلالات خواب، مشکل در تمرکز و کاهش کیفیت عملکرد در تحصیل و کار همراه است. از بعد جسمی نیز اضطراب مزمن فشار خون را بالا می‌برد و احتمال بروز مشکلات قلبی-عروقی را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، افرادی که اضطراب‌شان را کنترل نمی‌کنند ممکن است برای فرار از این احساس دلهره‌آور به مصرف مواد مخدر یا اعتیاد به الکل پناه ببرند که خود عوارض روانی و جسمی جدیدی به همراه دارد.
اضطراب در کودکان و نوجوانان
اضطراب در کودکان و نوجوانان بسیار شایع است. بر اساس آمار، حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد کودکان و نوجوانان ممکن است در طول زندگی خود یک اختلال اضطرابی را تجربه کنند و تقریباً یک سوم افراد ۱۳ تا ۱۸ سال اضطراب قابل توجه دارند. تفاوت اصلی این است که کودکان غالباً اضطراب خود را به صورت غیرکلامی نشان می‌دهند؛ برای مثال ممکن است گریه کنند یا از رفتن به مدرسه خودداری کنند، در حالی که نوجوانان ممکن است خجالتی‌تر، منزوی‌تر یا عصبی‌تر شوند. آنها می‌توانند گلایه‌های جسمی داشته باشند، مثل شکم‌درد یا سردرد، و حتی ممکن است از رفتن به مدرسه امتناع کنند. توجه به این علائم و توضیحات کودک درباره ترس‌هایش برای والدین و معلمان بسیار مهم است تا در صورت لزوم کمک و حمایت فراهم شود.
اضطراب درون و بیرون
اضطراب می‌تواند منشأ درونی یا بیرونی داشته باشد. اضطراب درونی از افکار و احساسات درونی فرد نشأت می‌گیرد؛ به این معنا که ذهن خودبه‌خود به سراغ نگرانی‌ها و دلهره‌ها می‌رود، بدون اینکه رخداد مشخصی در محیط وجود داشته باشد.
اما اضطراب بیرونی ناشی از عوامل محیطی است؛ برای مثال حضور در جمعیت زیاد، صداهای بلند یا قرار گرفتن در موقعیت‌های تهدیدآمیز می‌تواند واکنش اضطرابی ایجاد کند. در واقع، اضطراب درونی معمولا با افکار منفی و خاطرات استرس‌زا مرتبط است، در حالی که اضطراب بیرونی با واکنش به شرایط واقعی محیطی مانند موقعیت‌های خطرناک مرتبط است.
اضطراب اجتماعی
اضطراب اجتماعی نوعی اختلال اضطرابی است که فرد در آن از موقعیت‌های اجتماعی و تعامل با دیگران ترس شدید دارد. به عبارتی، شخص مضطرب اجتماعی از مورد قضاوت قرار گرفتن می‌ترسد و به همین دلیل از معاشرت با غریبه‌ها یا حتی دوستان خود اجتناب می‌کند. علائم آن شامل اجتناب از مهمانی‌ها و مراسم، اضطراب زیاد قبل از صحبت کردن در جمع، و ترس از انتقاد یا خجالت کشیدن جلوی دیگران است. علاوه بر جنبه روانی، اضطراب اجتماعی می‌تواند با علائم فیزیکی مانند لرزش دست‌ها، تعریق کف دست‌ها و سرخ شدن صورت همراه باشد. این نوع اضطراب می‌تواند اعتماد به نفس فرد را کاهش دهد و کیفیت روابط اجتماعی او را تحت تأثیر قرار دهد.
اختلال اضطراب
وقتی اضطراب به اندازه‌ای شدید و مداوم شود که زندگی روزمره فرد را مختل کند، از آن به عنوان «اختلال اضطراب» یاد می‌شود. به گفته کلینیک کلیولند، اختلالات اضطرابی مجموعه‌ای از مشکلات روانی هستند که با ترس و نگرانی مفرط نسبت به موقعیت‌های مختلف مشخص می‌شوند. به عبارتی دیگر، در اختلال اضطرابی واکنش فرد به موقعیت‌های استرس‌زا از حالت طبیعی خارج می‌شود و او نمی‌تواند این واکنش را کنترل کند. در این حالت، تغییرات فیزیکی مانند افزایش ضربان قلب و تعریق رخ می‌دهد و فرد احساس ناتوانی در کنترل ترس خود دارد. این اختلال‌ها معمولاً به کمک روان‌درمانی (مانند رفتاردرمانی شناختی) و در صورت لزوم دارو های روانپزشکی کنترل می‌شوند.
اضطراب کودکان
کودکان نیز ممکن است اختلال اضطرابی را تجربه کنند که علائم خاص خود را دارد. به طور معمول، کودکان مضطرب درباره مسائل ساده مانند مدرسه، دوستان یا محیط جدید بیش از حد نگرانی نشان می‌دهند. آنها ممکن است این اضطراب را به صورت شکایت‌های جسمی مانند سردرد، شکم‌درد یا حالت تهوع نشان دهند، چون توانایی کلامی توضیح احساس خود را ندارند. همچنین کودکان مضطرب ممکن است زیاد گریه کنند یا به‌خاطر ترس خود از مدرسه فرار کنند. اگر اضطراب در کودکی درمان نشود، می‌تواند منجر به مشکلات جدی‌تر تحصیلی و اجتماعی در آینده شود.
علت اضطراب
علل اضطراب را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد: وراثت و عوامل ژنتیکی، عوامل زیستی (مانند فعالیت مغز و تعادل مواد شیمیایی آن) و عوامل محیطی. تحقیقات نشان داده است که اگر اعضای خانواده‌ای سابقه اضطراب داشته باشند، احتمال ابتلای سایر اعضا بالاتر است. علاوه بر این، مواجهه با عوامل استرس‌زای شدید مانند حوادث آسیب‌زا، مشکلات خانوادگی یا فشارهای روانی مزمن می‌تواند احتمال بروز اضطراب را افزایش دهد. همچنین تغییرات شیمیایی مغز (مثلاً عدم تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند سروتونین) نیز در احساس اضطراب نقش دارد. به طور کلی، ترکیبی از این عوامل در افراد مختلف منجر به بروز اضطراب می‌شود.
اضطراب شدید
اضطراب شدید وضعیتی است که در آن شدت علائم اضطراب به حد بسیار بالا می‌رسد و عملکرد طبیعی فرد را فلج می‌کند. این حالت ممکن است به حملات پانیک منجر شود؛ در حمله پانیک فرد ناگهان احساس ترس غیرقابل کنترل، ضربان قلب بسیار بالا، تعریق و تنگی نفس را تجربه می‌کند. در اضطراب شدید، فرد حتی ممکن است درد قفسه سینه حس کند و تصور کند در حال مرگ است. علائم دیگر مثل سرگیجه، حالت تهوع و بی‌حسی اندام نیز شایع‌اند. اضطراب شدید عوارض جسمی جدی را به دنبال دارد و می‌تواند به سرعت کیفیت زندگی را خراب کند و حتی خطر رخداد بیماری‌های جدی مانند حمله قلبی یا سکته را افزایش دهد.
اختلالات اضطراب
اختلالات اضطرابی شامل چندین نوع بیماری روانی است که با ترس و نگرانی بیش‌ازحد مشخص می‌شوند. برخی از رایج‌ترین آنها عبارتند از: اختلال اضطراب فراگیر (نگرانی مکرر دربارهٔ مسائل مختلف)، اختلال هراس (حملات وحشتناک و ناگهانی)، اختلال اضطراب اجتماعی، اختلال وسواس فکری–عملی (OCD)، اختلال اضطراب جدایی در کودکان، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و انواع فوبیاها. هر یک از این اختلالات علائم و روش‌های درمان خاص خود را دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد این اختلالات بسیار شایع‌اند؛ به طوری که فوبیاهای خاص حدود ۱۲ درصد و اضطراب اجتماعی حدود ۷ درصد و اضطراب فراگیر حدود ۳ درصد جمعیت را درگیر می‌کنند.
اضطراب کودکان و نوجوانان
دوران کودکی و نوجوانی فاز مهمی برای شکل‌گیری اضطراب است. نوجوانان بیشتر درباره عملکرد تحصیلی، روابط اجتماعی و آینده خود نگران هستند و اضطراب اجتماعی یا نگرانی از شکست تحصیلی در بین آنها شایع‌تر است. تقریباً یک سوم نوجوانان (۱۳ تا ۱۸ سال) اضطراب قابل توجهی دارند که نیازمند توجه و حمایت است. علائم اضطراب در این گروه می‌تواند شامل کاهش تمرکز در مدرسه، بی‌خوابی، خستگی مداوم، افسردگی یا اجتناب از فعالیت‌های قبلی باشد. توجه به این نشانه‌ها و کمک گرفتن به موقع از مشاور یا روانشناس می‌تواند از پیشرفت مشکلات جلوگیری کند.
نشانه‌های اضطراب
نشانه‌های اضطراب هنگامی که تکرار یا ماندگاری آنها باعث مداخله در زندگی روزمره شود، بارزتر می‌شوند. اگر نگرانی و ترس دائمی به حدی برسد که کار، تحصیل یا روابط فرد را مختل کند، این یک نشانه جدی اضطراب است. علاوه بر افکار نگران‌کننده، فرد مضطرب ممکن است نشانه‌هایی مثل بی‌قراری شدید، لرزش دست یا پا، و آشفتگی ذهنی داشته باشد که حتی در آرام‌ترین شرایط هم فروکش نمی‌کنند. گاهی اوقات ممکن است خواب مختل شود و فرد به طور مداوم نگران موضوعاتی باشد که در واقع خطری فوری نیستند. این نشانه‌ها هشدار می‌دهند که فرد ممکن است نیاز به کمک حرفه‌ای داشته باشد.
استرس و اضطراب با بدن چه می‌کند؟
استرس و اضطراب واکنش‌های فیزیکی متعددی در بدن ایجاد می‌کنند که اغلب در قالب فعال‌سازی سیستم عصبی سمپاتیک بروز می‌کند. در شرایط استرس، مغز دستور ترشح هورمون‌های «جنگ یا گریز» را می‌دهد و ضربان قلب و تنفس را افزایش می‌دهد تا خون بیشتری به ماهیچه‌ها و مغز برسد. در نتیجه، در کوتاه‌مدت ممکن است نشانه‌هایی مانند تپش قلب، تعریق و تنگی نفس دیده شود. اما اگر اضطراب مداوم باشد، فشار بر بدن افزایش می‌یابد و مشکلات جسمی متنوعی بروز می‌کنند. به عنوان مثال، استرس مزمن می‌تواند منجر به سردرد، دردهای عضلانی، مشکلات گوارشی و اختلال خواب (مثل بی‌خوابی مزمن) شود.
اضطراب و دلهره چیست؟
در زبان فارسی «اضطراب» و «دلهره» هر دو به احساس نگرانی و ترس اشاره دارند. کلمه «دلهره» معمولاً نوعی هراس ناگهانی یا دلهره عمقی است که فرد قبل از یک رویداد مهم یا تهدید جدی تجربه می‌کند. به طور کلی می‌توان گفت دلهره همان احساس اضطراب مبهم و شدید در لحظه است، مانند زمانی که ناگهان با موقعیتی روبه‌رو می‌شویم که منجر به ترس می‌شود. اضطراب اما گاهی پایدارتر است و می‌تواند بدون وجود تهدید ملموس هم ادامه یابد؛ به همین دلیل اغلب اضطراب را «ترس مبهم و طولانی‌مدت» و دلهره را نوعی اضطراب فوری و شدید می‌دانند.
علت دلهره و اضطراب چیست؟
علل دلهره و اضطراب مانند یکدیگر است و معمولاً به ترکیبی از عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی و محیطی برمی‌گردد. به عبارتی، برخی افراد ممکن است ذاتاً (ژنتیکی) حساسیت بیشتری نسبت به استرس داشته باشند؛ برای مثال اگر زمینه خانوادگی اختلالات اضطرابی وجود داشته باشد، احتمال بروز اضطراب در آنها افزایش می‌یابد. همچنین مواجهه با عوامل استرس‌زای شدید مانند حادثه‌ی آسیب‌زا، مشکلات خانوادگی یا فشارهای روانی مزمن می‌تواند احتمال بروز اضطراب را افزایش دهد. علاوه بر این‌ها، تغییرات شیمیایی مغز (مثلاً عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی) نیز در بروز اضطراب نقش دارد.
عوارض استرس و اضطراب شدید
استرس و اضطراب شدید اگر ادامه‌دار شوند، می‌توانند عوارض جدی به همراه داشته باشند. از لحاظ جسمی، فشار مزمن عصبی می‌تواند باعث بالا رفتن فشار خون شود که زمینه‌ساز بیماری‌های قلبی مثل حمله قلبی و سکته مغزی است. همچنین استرس مستمر ممکن است خطر ابتلا به چاقی را با افزایش پرخوری عصبی افزایش دهد. از نظر روانی، اضطراب شدید و طولانی‌مدت می‌تواند منجر به افسردگی عمیق، احساس بی‌ارزشی و حتی افکار خودکشی شود. علاوه بر این، افرادی که اضطراب مزمن دارند ممکن است برای فرار از آن به مصرف مواد الکلی یا مخدر پناه ببرند که خود عوارض جدیدی به همراه دارد.