سوگ چیست و چه مراحلی دارد؟

 سوگ چیست و چه مراحلی دارد؟
۳.۷/۵ - (۴ امتیاز)

سوگ چه هست و چه نیست؟

سوگ فقط از دست دادن یک عزیز نیست

واکنش­های عاطفی به انواع فقدان را سوگ می­نامیم. سوگ به معنای غم، اندوه، مصیبت، ماتم و عزا در برابر وقوع مرگ است و به مولفه های روانشناختی عزاداری اشاره دارد. هرگونه فقدانی نوعی مرگ محسوب می­شود؛ چه از بین رفتن یک رابطه در اثر شکستن پیمان، چه از دست دادن شغل، فاصله جغرافیایی از خانواده، از دست دادن حیوان خانگی و حتی از دست دادن اشیای گرانبها می­توانند منجر به بروز واکنش داغدیدگی شوند. سوگ یک واکنش نرمال و بهنجار است که به آرام شدن و گذار از مصیبت کمک می­کند. سوگ یکی از مهمترین مباحث در حوزه روانشناسی بالینی است.

سوگ افسردگی نیست

نشانه­ های افسردگی و سوگ بسیار به یکدیگر شباهت دارند اما این دو با یکدیگر متفاوتند. زمانی که افسرده هستیم، خستگی، خلق افسرده و انرژی پایین را در تمام لحظات تجربه می­کنیم اما زمانی که سوگواریم، دوره­ های ناگهانی غم همراه با فکر و خاطرات چیزی که از دست داده ­ایم را تجربه می­کنیم.  فرد سوگوار از خودش بیزار نیست و نهایتا ممکن است برای عدم رسیدگی کافی و زمان نگذاشتن برای چیزی که از دست داده است خود را سرزنش کند اما فرد افسرده از خود بیزار است و احساس بی­ ارزشی دارد.

فرد سوگوار می­تواند بخندد

بارها دیده­ایم که خودمان یا یکی از نزدیکانمان که دچار فقدان شده است، در لحظاتی شاد است و همراه با دیگران به وقایع مثبت واکنش نشان می­دهد اما ثانیه­ای بعد با هجوم افکار مربوط به ابژه­ی از دست رفته دوباره غم به او هجوم می­آورد. یکی از وجوه تمایز سوگ از افسردگی نیز همین توان لذت بردن از برخی وقایع مثبت زندگی است. فرد افسرده از هیچ چیزی خوشحال نمی­شود و حتی خود را بابت این خوشحال نشدن سرزنش می­کند.

سوگ فقط گریه کردن نیست!

افراد سوگوار همیشه گریه نمی­کنند. سوگ می­تواند بسته به فرهنگ، پیشینه، خلق و خو، سن، شدت دلبستگی، نوع فقدان، خاطرات بازمانده، دریافت حمایت اجتماعی و یا آموزش­های ما، از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. گاهی سوگ خود را به صورت نشانه ­های جسمانی مانند سردردهای مفرط، فشار خون، گرفتگی عضلات سینه، تغییر قند و فشار خون، تعییرات هورمونی بروز می­دهد. گاهی فقط در زمینه­ ی شغلی یا روابط اجتماعی فرد سوگوار اختلال را مشاهده می­کنیم.

گاهی فرد سوگوار نشانه های شناختی دارد

گاهی فرد سوگوار نشانه های شناختی دارد؛ مثلا نسبت به ابژه ی از دست رفته دچار وسواس ذهنی میشود یا مشکلات حافظه و علائم انکار دارد (مثلا فراموش میکند عزیزش فوت کرده است). گاهی علائم احساسی و هیجانی مانند خشم زیاد و خارج از کنترل یا خستگی و گیجی و کرختی دارد. گاهی نیز سوگ تمام ابعاد زندگی فرد را در بر می­گیرد و او در اندوه فرو می­رود و حتی در اعتقادات و باورهایش شک میکند.

طی کردن دوره ی سوگ برای ما حیاتی است

فروید، پدر روانکاوی، در مقاله ی سوگ و مالیخولیای خود، کارکرد سوگ را “شکستن گره هایی که فرد داغدار را به فرد متوفی پیوند داده است” معرفی کرد. این جدایی، نیازمند پذیرش و بیان احساسات دردناکمان مانند احساس گناه و خشم است. اگر مراحل سوگ به درستی طی نشود به اختلالات روانی و سوگ پیچیده که در ادامه به آن خواهیم پرداخت منجر خواهد شد. به نظر او، سوگ دارای سه عنصر است:

  • آزاد شدن فرد داغدار از اسارت متوفی
  • سازگاری مجدد با سبک زندگی جدید بدون متوفی
  • ایجاد روابط جدید

مراحل سوگواری

نظریه پردازان مختلف، مراحل مختلفی را برای سوگ ذکر کرده اند اما یکی از مشهورترین تقسیم بندی های مراحل سوگ، مراحل سوگ کوبلر راس است. راس میگوید که این مراحل، توالی ثابت نیستند و همه آنها نیز برای همه رخ نمی دهند و طول مدت هرکدام در افراد مختلف متفاوت است.

مرحله اول سوگ، انکار

در این مرحله، فرد مصیبت وارد شده را انکار میکند، گویی که هیچ اتفاقی نیفتاده و همه چیز به زودی درست میشود. مثلا دانشجویی را در نظر بگیرید که مهاجرت کرده و حال و هوای خانه اش را شبیه به خانه ی مادری اش حفظ میکند و روتین زندگی پیشین را پیش می گیرد و با اعضای خانواده به صورت خیالی صحبت میکند. انکار به فرد کمک میکند تا با سرعت خود به فقدان بپردازد. اطرافیان فرد سوگوار با تحریف واقعیت مرحله انکار را طولانی تر میکنند.

مرحله دوم سوگ، خشم

خشم در این مرحله میتواند متوجه ابژه از دست رفته (فرد از پدرش که فوت کرده و او را تنها گذاشته است خشمگین است) و یا متوجه محیط و دیگران بشود (پدری که فرزندش در اثر تصادف فوت کرده است میگوید که همسرش با فرستادن فرزندشان به آموزشگاه رانندگی حکم مرگ او را صادر کرده است).

مرحله سوم سوگ، چانه زنی

در این مرحله فرد داغدار همچنان فقدان را به طور کامل نپذیرفته و هنوز سعی در بازگرداندن ابژه از دست رفته دارد. فرد در می یابد که مواجهه با مرگ و فقدان اجتناب ناپذیر است اما تلاش میکند شرایط را تغییر دهد. مثلا فردی که در رابطه عاطفی اش شکست خورده است و دعا میکند ای کاش تنها یکبار دیگر معشوق را ببیند یا رابطه از سر گرفته شود. بهترین پاسخ در این مرحله، گوش دادن به فرد داغدار و همدلی با وی است.

مرحله چهارم سوگ، افسردگی

فرد ناامید میشود. درمی یابد که راه بازگشتی وجود ندارد و غم و افسردگی او را در بر می گیرند.

مرحله پنجم سوگ، پذیرش

حالتی از سکون و آرامش است که فرد در نهایت تسلیم شرایط پیش آمده میشود و سعی در سازماندهی مجدد خود دارد.

انواع سوگ در روانشناسی

سوگ بهنجار

به احساسات و رفتارهای رایج پس از تجربه ی فقدان که بعد از مدتی از بین می روند سوگ بهنجار می گوییم. مانند خستگی، غم، خشم و…

سوگ تاخیری

زمانی به سوگ تاخیری دچاریم که سوگمان را سپری نکرده و به تعویق انداخته باشیم و سال ها یا ماه ها بعد با دیدن یک واقعه یا فیلم غم انگیز، سوگ برایمان تداعی شود.

سوگ اغراقی

زمانی پیش می آید که سوگ تمام جنبه های زندگی فرد را احاطه کند و تا مدت ها بعد از فقدان پیش آمده، تنها راجع به مرگ صحبت یا فکر کند و اشیای متوفی (یا آثار مربوط به شی از دست رفته) را دست نخورده حفظ میکند. مثل مادری که اتاق فرزندش را به همان ترتیب پیش از مهاجرتش نگه میدارد یا پدری که ورشکست شده و همچنان لوح تقدیرها و افتخارات پیشینش را بر روی دیوار نگه داشته و از شکوه و جلال کسب و کار از دست رفته اش صحبت میکند.

سوگ پنهان

زمانی که سوگ خود را آشکار نمیسازیم و سپری نمی­کنیم و دچار مشکلاتی مانند اختلالات اضطرابی، وابستگی، فوبیا و یا علائم جسمانی مانند میگرن، مشکلات قلبی و… می شویم.

سوگ پیچیده

سوگ پیچیده یا همان سوگ طولانی شده، سوگی است که مدت ها طول میکشد و در عملکرد روزانه فرد سوگوار اختلال به وجود می آورد. خطر خودکشی در این افراد بالاست. فرد دچار سوگ پیچیده ساعت ها وقت خود را به ابژه ی از دست رفته اختصاص می دهد و به خاطراتش با ابژه می پردازد.

سوگواری در کودکان

مفهوم مرگ در کودکان، با افزایش سن دستخوش تغییر میشود. کودکان مرگ را برحسب مراحل تحول شناختی شان درک میکنند و با گذر از مرحله ای به مرحله دیگر، در هر مرحله به نحو متفاوتی سوگواری میکنند. کودک داغدیده بسته به سن و تحول شناختی اش در هر مرحله نیازهای متفاوتی دارد و باید نوع خاصی با او رفتار شود. پاسخ هیجانی هر کودک با توجه به محیط اجتماعی او و یادگیری ای که برایش اتفاق افتاده است متفاوت است.

مفهوم مرگ در کودکان

آگاهی از مرگ برای کودکان بر پنج مفهوم استوار است

تداوم

یعنی وقتی موجود زنده ای می میرد دیگر نمیتوان آن را به زندگی برگرداند. این اولین مفهومی است که کودکان در سنین پایین آن را درک میکنند و می پذیرند. شاید علتش این باشد که آن را بارها دیده اند (مثل مرگ ماهی سفره هفت سین)

اجتناب ناپذیری/ عمومیت

همه موجودات زنده سرانجام می میرند. تا پیش از این مرحله، کودک فکر میکند برخی افراد نمی میرند. مثلا خودش، کودکان، آدم های خوب یا افرادی که با او صمیمی هستند

توقف/ بی کارکردی

تمام کارکردهای زندگی هنگام مرگ متوقف میشوند. درک این مفهوم مشکلتر است چرا که تا حدود ۱۰-۱۲ سالگی کودکان فکر میکنند مرده ها میتوانند فکر یا احساس کنند که البته بخشی از آن به فرهنگی که در آن رشد یافته است نیز بازمیگردد.

قابلیت کاربرد

مرگ فقط در موجودات زنده اتفاق می افتد

علیت

مرگ به علت از کار افتادن عملکرد بدن رخ میدهد. برای فهم این منظور لازم است کودک کمی اطلاعات زیست شناسی و آناتومی داشته باشد. مثلا اینکه اگر قلب ما از تپیدن باز بایستد ما می میریم.

نحوه برخورد با کودک داغدیده

برایم کتاب بخوان تا بفهمم!

کتاب های متعددی وجود دارند که برای کودکان داغدیده داستان هایی با مضمون مرگ و از دست دادن تهیه کرده اند. بیان این داستان ها میتواند کودک را با این مفاهیم بیشتر آشنا کرده، مجالی برای ابراز هیجاناتش فراهم کند و به او در درک و هضم آنچه پیش آمده یاری برساند.

نقاشی و معجزه رنگ­ها در سوگواری

نقاشی و رنگ ها ابزارهایی هستند که میتوانند میان ما و دنیای کودک سوگوارمان پلی ایجاد کنند. از طریق نقاشی می­توانیم به احساسات و افکار کودکمان درباره فقدان پیش آمده نزدیکتر شویم و با او همدلی کرده و درباره ی موضوع صحبت کنیم.

آلبوم عکس ها را با هم تماشا کنید

می توانید با کودکتان آلبوم عکس های مربوط به متوفی را تورق کنید و با هم درباره ی مرگ، احساستمان نسبت به ابژه از دست رفته، احساس ترس و اضطرابی که تجربه می کنیم و نظرهایی که درباره ی نیستی و علت آن داریم صحبت کنید.

نامه برای فرد از دست رفته

می توانیم به همراه کودک داغدیده، برای فرد از دست رفته نامه ای تهیه کنیم و در آن نامه به خاطرات خوب و احساساتی که درباره ندیدنش داریم صحبت کنیم. این شیوه به تسکین کودک کمک خواهد کرد.

شرکت در مراسم سوگواری

همانطور که پیش تر گفتیم، سوگ مسیری را طی میکند که در انتهای آن آرامش و پذیرش نهفته است. لذا  لازم است که مراحل سوگ طی شوند. اجازه دهید کودک در مراسم یادبود فرد یا ابژه از دست رفته (مثل حیوان خانگی) شرکت کند و با او وداع کند تا مانند گفته ی فروید که در بالا به آن اشاره کردیم، مرحله ی گسستن گره های میان خود و ابژه از دست رفته را با موفقیت پشت سر بگذارد.

صحبت درباره مرگ

با کودکتان درباره مرگ صحبت کنید. برای او با جملات ساده توضیح دهید که چرا همه روزی می میرند و مرگ چه خوبی ها و بدی هایی با خودش به همراه دارد. مثلا اگر همه جانداران زنده می ماندند روی کره زمین جا نمیشدیم، یا از دست دادن عزیزمان باعث غم و اندوه ما شده است اما در عوض او دیگر درد نمیکشد. احساسات کودکتان را به رسمیت بسناسید و برای بیان احساساتش فضای امن و پذیرایی فراهم کنید.

نکته ای که بسیار اهمیت دارد این است که از بیان جملاتی مانند او رفته و برمیگردد، یا او به یک سفر طولانی رفته است پرهیز کنید. با کودک شفاف باشید و جملات را ساده و متناسب با سن او انتخاب کنید.

سوگ در نوجوانان

سوگ در نوجوانان به علت وضعیت خاصی که در این سنین طی میکنند پیچیده تر و متفاوت تر است. نوجوانی سن درگیری بین وابستگی و استقلال است. نوجوان در این سنین میخواهد مسائل و افکار دوران کودکی را کنار بگذارد اما برایش دلهره آور است. نوجوانان در ادغام کردن بینش های منطقی با واقعیت های زندگی روزمره مشکل دارند. یعنی با آن که میدانند اما به آن عمل نمیکنند. مثلا نوجوان معنای تداوم در آگاهی از مرگ را میداند و می فهمد که ابژه از دست رفته دیگر باز نمیگردد اما آن را نادیده می گیرد و به آن توجهی نمیکند.

نقش افسانه شخصی در پذیرش سوگ در نوجوانان چیست؟

همزمان با پا گذاشتن افراد به سنین نوجوانی، تغییرات شناختی در آنها به وجود می آید. یکی از این تغییرات، تحریف شناختی افسانه شخصی است. افسانه شخصی به این معناست که نوجوان فکر میکند دیگران همیشه آن ها را مشاهده میکنند و به آنها فکر می کنند و لذا احساس استثنایی بودن و منحصر به فرد بودن به نوجوان دست میدهد. نوجوانان در افسانه شخصی، خود را آسیب ناپذیر و متمایز می بینند. حال باید دید که نقش افسانه شخصی که مشخصه ی دوران نوجوانی است، در  واکنش نوجوانان به سوگ چیست؟ از آنجایی که در افسانه شخصی، نوجوان احساس آسیب ناپذیری دارد، در پذیرش مفهوم اجتناب ناپذیری دچار دوگانگی میشوند. چرا که می بینند افراد نزدیک به آنها آسیب پذیر بودند و از دست رفته اند.

سایر تفاوت های نوجوانان در درک و پذیرش سوگ چیست؟

نوجوانان با اینکه احساسات مختلف غم، خشم و اندوه و انکار را حس میکنند اما در به زبان آوردن احساسات و بروز آن ها دچار مشکل هستند. همچنین توانایی تحمل درد ناشی از فقدان در آنها پایین تر است. نوجوانان کمتر راجع به مشکلاتشان صحبت میکنند زیرا میترسند متفاوت به نظر بیایند و طرد شوند.

پرخاشگری، یکی از واکنش های شایع در سوگواری نوجوانان

خشم لزوما همیشه به صورت رفتارهای برون گرایانه مانند پرخاشگری، دعوا و فریاد و عصبیت خود را بروز نمیدهد. گاهی خشم معطوف به خود میشود و واکنش هایی مانند افسردگی و اضطراب را با خود به همراه دارد. بنا به محیط اجتماعی که نوجوان در آن رشد یافته ممکن است هریک از این واکنش های خشم درون گرایانه یا برون گرایانه بروز کند. این واکنش ها منحصر به جنس خاصی نیست. اما معمولا بنا بر فرهنگ رایج، واکنش های پسران از واکنش های دختران برون گرایانه تر است.

در مواجهه با فرد سوگوار چه واکنشی نشان دهیم؟

در نهایت، در همراهی با فرد سوگوار، چیزی که اهمیت دارد حضور، همراهی و همدلی ماست. در مواجهه با فرد داغدیده، باید گوش شنوا باشیم و اجازه دهیم تا خودشان درباره احساساتشان صحبت کنند. اگر فقدان از جنس فوت یکی از نزدیکان است، هرگز مرگش وی را از بازماندگان پنهان نکنید و فراموش نکنید که شرکت در مراسم سوگواری و خاکسپاری حق تمامی بازماندگان است و به بهنجار سپری شدن دوره سوگ و وداع و جدا شدن فرد از متوفی کمک میکند.

منابع

سوگ، انواع، مراحل و درمان، نرگس انسانی مهر، لاله انسانی مهر، ۱۳۹۷، مجموعه مقالات اولین کنگره دوسالانه تازه های روانشناسی و علوم رفتاری

مروری بر سوگ: پیچیدگی های سوگ در طی شیوع کوید ۱۹، جواد مومنی، سجاد سحاب نگاه، ۱۳۹۹، مرکز تحقیقات علوم اعصاب دانشگاه علوم پزشکی مشهد

روانشناسی رشد لورا برک

خلاصه روان پزشکی کاپلان و سادوک، جلد اول

آیا کودک شما از مرگ عزیزان اندوهگین است؟رهنمودهایی برای کاهش اندوه سوگ در کودک و نوجوان با کمک داستان، مهری پریرخ، زینب رفاهی، بهار قادری، نشر توت

بهاره آریان

روانشناسی مثل یه مهمون ناخوانده وارد زندگی من شد و همه چیز رو تغییر داد و از اون روز تا جایی که در توانم هست از زیبایی‌هاش خواهم گفت

مطلب مرتبط

اشتراک در
اطلاع از
guest

0 Comments
قدیمی‌ترین
تازه‌ترین بیشترین رأی
بازخورد (Feedback) های اینلاین
مشاهده همه دیدگاه ها
0
افکار شما را دوست داریم، لطفا نظر دهید.x