اختلال کمبود توجه/ بیش‌ فعالی (ADHD) چیست و چه علائمی دارد؟

اختلال بیش‌ فعالی از شایع‌ترین اختلالات عصبی-رشدی دوران کودکی می‌باشد که تا بزرگسالی نیز می‌تواند ادامه پیدا کند. این اختلال سه تا پنج برابر در پسران نسبت به دختران شایع‌تر است.

تشخیص اختلال کمبود توجه/ بیش‌ فعالی

همۀ ما در طول زندگی خود بارها از حواسپرتی و عدم تمرکز شکایت کرده‌ایم اما آیا هر مشکل تمرکزی را می‌توانیم اختلال کمبود توجه/ بیش‌ فعالی بنامیم ؟ این اختلال تنها شیوع ۵ درصدی در سراسر جهان دارد؛ بنابراین با مشکل تمرکزی که ممکن است همۀ ما حداقل یکبار در زندگی تجربه کرده‌ باشیم متفاوت است. اما از کجا متوجه شویم به این اختلال مبتلا هستیم یا نه؟

اگر هر یک از این نشانه‌ها، به‌طور مداوم زندگی شما را مختل می‌کنند بهتر است به یک درمانگر مراجعه کنید:

بی‌توجهی

این افراد اغلب در تمرکز کردن و حفظ آن دچار مشکل هستند. آن‌ها ممکن است به‌خوبی به دستورالعمل‌ها گوش ندهند، جزئیات مهم را از دست بدهند،کاری را که شروع کرده‌اند به پایان نرسانند، ممکن است فراموشکار به‌نظر برسند و حتی وسایل خود را نیز به‌راحتی گم کنند.

بیش‌ فعالی

این علامت معمولاً به این شکل ظاهر می‌شود که فرد دائماً حرکت می‌کند، از جمله در موقعیت‌هایی که مناسب نیست. یا بیش از حد بی‌قراری می‌کند، ضربه می‌زند یا صحبت می‌کند. در بزرگسالان، بیش‌فعالی ممکن است به‌معنای بی‌قراری شدید یا صحبت بیش از حد باشد.

تکانشگری

این ویژگی باعث می‌شود افراد قبل از اینکه فکر کنند خیلی سریع عمل کنند. آنها اغلب حرف دیگران را قطع می‌کنند، ممکن است چنگ بزنند چون برایشان سخت است منتظر بمانند. بدون اجازه‌گرفتن کارهایی را انجام دهند، یا به روش‌های خطرناک رفتار کنند. ممکن است واکنش‌های احساسیِ شدیدی داشته باشند که نسبت به موقعیتی که تجربه می‌کنند بیش از اندازه باشد.

انواع اختلال کمبود توجه/ بیش‌فعالی

انجمن روان‌پزشکی آمریکا اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی را به سه نوع اختلال تقسیم کرده است؛ این سه نوع شامل:

• اختلال از نوع عمدتا بی‌توجهی(که سابقاً ADD نامیده می‌شد): بسیاری از کودکانی که در این دسته قرار می‌گیرند امکان دارد تشخیص مناسبی دریافت نکنند زیرا نشانه‌ای از بیش فعالی و بر هم زدن نظم کلاس در آنها دیده نمی‌شود. به‌همین خاطر خیلی توجه دیگران را جلب نمی‌کنند که این نوع از اختلال در میان دختران شایع‌تر است.
• اختلال از نوع عمدتاً بیش‌ فعالی تکانشگری: در این نوع از اختلال که با مشکل کنترل تکانه مشخص می‌شود، کودکان اغلب تکانشگر و بی‌حوصله هستند نمی‌توانند صبر کنند و اغلب حرف دیگران را قطع می‌کنند.
• ترکیبی از هر دو علائم بی‌توجهی و بیش‌فعالی: این افراد ترکیبی از تمام علائم ذکرشده را نشان می‌دهند و می‌توانند درصد زیادی از مبتلایان به اختلال باشند.

علت بیش‌فعالی

علت دقیق اختلال بیش‌فعالی هنوز به‌طور کامل مشخص نیست و معمولاً مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی و محیطی با هم در بروز آن نقش دارند. وراثت‌پذیری این اختلال بالا گزارش شده (حدود ۷۴٪)، یعنی احتمال ابتلای افرادی که در خانواده سابقه ADHD دارند بیشتر است. علاوه بر این، قرارگیری در معرض مواد سمی یا عفونت در دوران بارداری، مصرف سیگار مادری، کمبودهای تغذیه‌ای مادر و آسیب‌های مغزی (قبل یا بعد از تولد) خطر ابتلا را افزایش می‌دهند. تحقیقات موسسه ملی بهداشت روان آمریکا نیز نشان می‌دهد تفاوت‌های ساختاری و عملکردی در مغز، فاکتورهای هورمونی و تجربیات اوایل زندگی (مانند حوادث پیش از تولد) در بروز ADHD موثر هستند.

بیش‌فعالی در کودکان: علائم و چالش‌ها

علائم ADHD در کودکان معمولاً قبل از ۱۲ سالگی ظاهر می‌شود. سه علامت اصلی این اختلال شامل بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانشگری است. به طور خلاصه:

• بی‌توجهی: مشکل در حفظ تمرکز و انجام پیوسته یک فعالیت (مثلاً پرت‌شدن سریع حواس در کلاس).

• فعالیت بیش‌ازحد: بی‌قراری مداوم و نتوانستن برای مدت طولانی در یک جای ثابت بنشینند (مثل بالا و پایین پریدن یا دویدن بی‌دلیل).

• تکانشگری: انجام رفتار یا صحبت بدون فکر قبلی، مانند قطع مکرر صحبت دیگران یا عمل‌های شتاب‌زده.

معمولاً این علائم باید در بیش از یک محیط (مثلاً هم در خانه و هم در مدرسه) دیده شوند تا تشخیص قطعی داده شود. کودکان مبتلا به بیش‌فعالی به‌طور قابل توجهی نسبت به همسالان خود دچار مشکل هستند؛ مثلاً ممکن است نمرات پایین‌تری در مدرسه کسب کنند، روابط اجتماعی ضعیفی داشته باشند و عزت نفس‌شان کاهش یابد. توجه به این نشانه‌ها از سنین پایین اهمیت دارد تا بتوان با مداخلات به موقع از پیشرفت اختلال جلوگیری کرد.

بیش‌فعالی در نوجوانان: تغییرات رفتاری و تحصیلی

در دوران نوجوانی، انتظارات تحصیلی و اجتماعی به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد و علائم ADHD ممکن است خود را به شکل‌های جدیدی نشان دهند. نوجوانان دارای ADHD معمولاً نمرات و عملکرد تحصیلی پایین‌تری دارند و در صورت عدم حمایت احتمال افت تحصیلی در آنها بیشتر است. از سوی دیگر، حدود نیمی از نوجوانان مبتلا در برقراری روابط دوستانه مشکل دارند و بیشتر در معرض رفتارهای منفی و قلدری قرار می‌گیرند. این افراد در معرض رفتارهای پرخطر نیز هستند؛ برای مثال شروع زودهنگام مصرف سیگار، اعتیاد به الکل یا مواد مخدر و همچنین روابط جنسی پرخطر در بین آنها بیشتر دیده می‌شود. همچنین نوسانات خلقی و مشکل در کنترل احساسات نیز در این دوران شایع است که می‌تواند باعث اضطراب و سردرگمی بیشتر نوجوان شود.

بیش‌فعالی در بزرگسالان: علایم، پیامدها و زندگی روزمره

در بزرگسالان، اختلال ADHD معمولاً به صورت مشکلات مزمن تمرکز، تکانشگری و احساس بی‌قراری بروز می‌کند. بسیاری از افراد بزرگسال ممکن است ندانند که اختلال ADHD دارند و تنها احساس می‌کنند در انجام کارهای روزمره مشکل دارند. این افراد اغلب در اولویت‌بندی کارها و مدیریت زمان دچار مشکلند و ممکن است کارها را به تأخیر بیندازند یا مهلت‌ها را فراموش کنند. ناتوانی در کنترل تکانه‌ها نیز می‌تواند باعث بی‌حوصلگی شدید هنگام انتظار یا بروز عصبانیت ناگهانی شود. نتیجه این مشکلات شامل کاهش عملکرد شغلی یا تحصیلی، روابط ناپایدار و کاهش اعتماد به نفس است. علائم فیزیکی بیش‌فعالی در بزرگسالان معمولاً کمتر از دوران کودکی است، اما اختلال در توجه و رفتار تکانشی همچنان باقی می‌ماند.

علائم شایع در بزرگسالان

• بی‌توجهی: دشواری در تمرکز روی کارها، فراموش‌کاری و حواس‌پرتی مکرر.

• مدیریت ضعیف زمان و سازمان‌دهی: فراموشی قرارهای مهم، انجام نشدن به‌موقع وظایف، مدیریت زمان ضعیف.

• تکانشگری و بی‌قراری: تصمیم‌گیری شتاب‌زده، عدم توانایی در انتظار کشیدن نوبت و احساس بی‌قراری در هنگام نشستن طولانی.

بیش‌فعالی ذهنی چیست؟ (تمایز آن با بیش‌فعالی حرکتی)

اصطلاح «بیش‌فعالی ذهنی» به وضعیتی اشاره دارد که فرد در عین سکون بدنی، ذهنش فعال و پریشان است. در این حالت، فرد معمولاً در تمرکز و سازمان‌دهی مشکل دارد و ذهنش مدام درگیر افکار و خیال‌پردازی است، اما رفتار بدنی بیش‌ازحد در او دیده نمی‌شود. به بیان دیگر، در نوع «بی‌توجه» اختلال ADHD عمدتاً مشکل در تمرکز و انجام به‌موقع کارها دیده می‌شود و فرد ممکن است در ظاهر آرام باشد، اما ذهنش بی‌قرار است. در مقابل، بیش‌فعالی حرکتی با آشفتگی جسمی آشکار (مانند بی‌قراری و جنب‌و‌جوش فیزیکی مداوم) مشخص می‌شود.

تست‌های تشخیص بیش‌فعالی و ADHD

تشخیص ADHD در هر سنی معمولاً بر اساس معیارهای راهنمای تشخیصی DSM-5 انجام می‌شود. پزشک متخصص با بررسی تاریخچه بالینی، مصاحبه با فرد و اطرافیان (والدین، همسر، معلمان) و مقایسه رفتارها با معیارهای مشخص‌شده اقدام به تشخیص می‌کند. ارزیابی شامل استفاده از پرسشنامه‌ها و مقیاس‌های استاندارد (مانند مقیاس رتبه‌بندی کنرز یا پرسشنامه خودارزیابی علائم ADHD) است که شدت علائم را در دو حوزه اصلی بی‌توجهی و بیش‌فعالی-تکانشگری می‌سنجد. همچنین برای تایید تشخیص، سابقه علائم دوران کودکی بررسی می‌شود (از جمله پرسش از والدین یا همسر) زیرا این اختلال معمولاً قبل از ۱۲ سالگی شروع می‌شود. در نهایت، پزشک ممکن است آزمایش‌های پزشکی اضافی (مانند معاینه شنوایی و بینایی) را برای اطمینان از عدم وجود علل دیگر علائم تجویز کند.

تست بیش‌فعالی در بزرگسالان

برای بزرگسالان، روند تشخیص ADHD شامل تاکید بر سابقه دوران کودکی و ارزیابی عملکرد روزمره فعلی است. پزشک ممکن است با همسر یا سایر نزدیکان فرد صحبت کند تا مشخص شود آیا در دوران کودکی علائم ADHD وجود داشته است. علاوه بر مصاحبه بالینی، از پرسشنامه‌های خودارزیابی استاندارد ویژه بزرگسالان نیز استفاده می‌شود تا علائم حال حاضر فرد به‌طور کمی سنجیده شود. با این حال، تشخیص نهایی تنها توسط روان‌پزشک یا روان‌شناس مجرب و بر اساس ترکیب یافته‌های بالینی صورت می‌گیرد.

درمان بیش‌فعالی: روش‌های دارویی، غیردارویی و ترکیبی

درمان ADHD عموماً ترکیبی از مداخلات دارویی و غیردارویی است. در روش‌های دارویی، عمدتاً از داروهای محرک مانند متیل‌فنیدات (ریتالین) و آمفتامین‌ها استفاده می‌شود که تأثیر سریع بر کاهش علائم دارند. همچنین داروهای غیرمحرک مانند اتوموکستین برای کاهش کم‌توجهی تجویز می‌شوند. هدف از دارودرمانی، تنظیم فعالیت نورون‌های مغزی مرتبط با توجه و کنترل تکانه‌ها است.

روش‌های دارویی

در این رویکرد، داروهایی تجویز می‌شوند که فعالیت بخش‌هایی از مغز را که مسئول توجه و خودکنترلی هستند، تنظیم می‌کنند. برای مثال، محرک‌ها (ریتالین، آمفتامین) معمولاً در عرض چند ساعت علائم ADHD را کاهش می‌دهند. داروهای غیرمحرک نیز در صورتی که محرک‌ها مناسب نباشند یا عوارض جانبی داشته باشند، استفاده می‌شوند.

روش‌های غیردارویی

مداخلات غیردارویی شامل رفتاردرمانی شناختی-رفتاری، آموزش مهارت‌های سازماندهی و مدیریت زمان، مربی‌گری فردی و آموزش مهارت‌های اجتماعی است. بهبود سبک زندگی (ورزش منظم، خواب کافی و رژیم غذایی متعادل) نیز نقش حمایتی در کاهش علائم دارد. همچنین روش‌های روان‌شناختی جدیدتری مانند تمرینات شناختی و مدیتیشن ذهن‌آگاهی به‌عنوان گزینه‌های تکمیلی در حال بررسی هستند. این مداخلات بدون استفاده از دارو به تقویت مهارت‌های مقابله‌ای فرد مبتلا کمک می‌کنند.

درمان ترکیبی

استفاده هم‌زمان از دارو و مداخلات روان‌شناختی (مانند رفتاردرمانی) غالباً بهترین نتایج را دارد. تحقیقات نشان داده است بیمارانی که درمان دارویی را با روان‌درمانی ترکیب می‌کنند، در کنترل علائم و بهبود عملکرد روزمره مؤثرتر عمل می‌کنند. در این رویکرد، داروها به کاهش فوری علائم کمک می‌کنند و هم‌زمان روان‌درمانی به فرد مهارت می‌دهد تا روش‌های مدیریت هیجان، سازماندهی و مقابله با تکانه‌ها را بیاموزد.

درمان بیش‌فعالی بزرگسالان بدون دارو

در بزرگسالان مبتلا به ADHD، روش‌های غیردارویی متعددی به کار می‌رود. رفتاردرمانی شناختی-رفتاری (CBT) به افراد کمک می‌کند تا الگوهای منفی فکری و رفتاری را شناسایی و اصلاح کنند. مربی‌گری سازمان‌دهی و مدیریت زمان نیز به تقویت مهارت‌های خودتنظیمی کمک می‌کند. روش‌های مکمل مانند مدیتیشن ذهن‌آگاهی و نوروفیدبک نیز در کاهش علائم مورد توجه قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، توصیه به ورزش منظم، خواب کافی و رعایت تغذیه سالم به تثبیت تمرکز و تنظیم خلق کمک می‌کند. در مجموع این مداخلات تلاش می‌کنند مهارت‌های جبرانی لازم را بدون استفاده از دارو در فرد تقویت نمایند.

سریع‌ترین و بهترین روش‌های درمان بیش‌فعالی در بزرگسالان

داروهای محرک معمولاً سریع‌ترین اثر را دارند و می‌توانند در عرض چند ساعت علائم را تخفیف دهند. با این حال، بهترین نتایج در بلندمدت با درمان ترکیبی حاصل می‌شود. در واقع، داده‌های پژوهشی نشان می‌دهد بهره‌مندی همزمان از دارو و روان‌درمانی منجر به کنترل مؤثرتر علائم و ارتقای کیفیت زندگی می‌شود. به عبارت دیگر، درمان دارویی تسکین فوری فراهم می‌کند و روان‌درمانی به فرد مهارت‌هایی می‌دهد که توانایی مدیریت علائم را تقویت نمایند.

درمان قطعی بیش‌فعالی بزرگسالان: آیا ممکن است؟

ADHD از نظر علمی یک اختلال مزمن و ناتوان‌کننده محسوب می‌شود؛ به این معنی که درمان‌های موجود تنها به کنترل علائم کمک می‌کنند و با قطع درمان معمولاً نشانه‌ها بازمی‌گردند. کلینیک مایو به صراحت بیان می‌کند «درمان نمی‌تواند ADHD را به‌طور کامل درمان کند». بنابراین در حال حاضر نمی‌توان انتظار یک «درمان قطعی» برای بیش‌فعالی بزرگسالان داشت و اهداف اصلی درمان شامل بهبود عملکرد روزمره و افزایش توانمندی فرد در مدیریت علائم است.

جمع‌بندی و منابع معتبر

در این مقاله به تعریف، علل، نشانه‌ها و روش‌های تشخیص و درمان بیش‌فعالی در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان پرداخته شد. مشخص شد که بیش‌فعالی اختلالی پیچیده با منشأ ژنتیکی و محیطی است که با علائم رایجی مانند نقص توجه، تکانشگری و فعالیت مفرط همراه است. درمان آن معمولاً ترکیبی از دارو و مداخلات روان‌شناختی است و هرچند درمان قطعی وجود ندارد، می‌توان با مداخله به‌موقع کیفیت زندگی را به‌طور چشمگیری بهبود بخشید.

مطالب این مقاله بر اساس منابع معتبر علمی و بالینی گردآوری شده است. از جمله منابع اصلی می‌توان به وب‌سایت رسمی کلینیک مایو (Mayo Clinic) مؤسسه ملی بهداشت روان آمریکا (NIMH) انجمن روان‌پزشکی آمریکا (APA)، و مؤسسه بین‌المللی Child Mind Institute اشاره کرد که اطلاعات ارزشمندی درباره نشانه‌ها و درمان ADHD ارائه داده‌اند. همچنین داده‌های به‌روز از مطالعات معتبر و مقالات پزشکی (مانند مطالب وب‌مد و منابع دیگر) استفاده شده است تا اطمینان حاصل شود مطالب ارائه‌شده جامع و دقیق هستند.